Pathok Triangulasi Gunung Polo Pantes Dadi Situs Budaya oleh Dwi Ony Raharjo

 Pathok Triangulasi Gunung Polo Pantes Dadi Situs Budaya

Tanah Jawa kuwi unik. Saweneh penemu negndharake menawa Tanah Jawa kuwi punjere donya. Pulo kang kebak gunung kawit seka iring paling kulon tumeka iring wetan. Seka gunung siji lan sijine, kasambung dening pegunungan kayata Pegunungan Menorah, Pegunungan Kidul, lan uga pegunungan cilik kayata ing wewengkong Sedayu, Bantul. Ing saben pucuking pegunungan kuwi akeh tinemu pathok utawa tugu.

Kita temtu wis nate mrangguli jinis pathok iki ing sawah utawa ana ing gunung, ananging kita kadangkala ora mangerteni apa sak tenane pathok iki tegese. Kaya ing pucuk Gunung Polo kang mapan ana Dusun Gunung Polo, Argorejo, Sedayu, Bantul. Ing papan iki  tinemu  pathok utawa   tugu cilik kang dhuwure kurang luwih 50 centimeter. Patok iki ana tulisane Q 77.

“Tugu Tanggulasi niku Mas,” ngendikane Pak Tugiran, Kepala Padukuhan Gunung Polo.

Dilacak ing peta Belanda tahun 1930, pancen papan iku katon mawa kode Q 77. Temuan iki  iku banjur narik kawigatene Surya Hardjono, peneliti peneliti tugu triangulasi kang wis jajah desa sak Pulo Jawa. Surya Hardjono kang miwiti panaliten kawit tahun 2020  kanti patokan peta jaman Belanda tahun 1920an.

“Ing Pulau Jawa, kurang luwih ana 4000an patok....”ujare. Pathok pathok iku duweni kode utawa lambang miturut keakuratan pengukurane. Kawiwitan seko kode “P” ateges “primer” kang nuduhake tingkat ketepatan ukuran paling dhuwur. banjur sak ngisore P yaiku “S” ateges “secunder”, banjur “T” yaiku tersier, lan “Q” yaiku “quarter” kang tingkat keakuratane paling cendhek. Patok patok iki akeh akehe tinemu ono ing pegunungan utawa dataran tinggi.

Sejarahe, kala semana jaman pemerintahan Hindia Belanda, pada golek papan paling dhuwur kanggo netepake arah mata angin lan  titik koordinat dietung migunakake hukum Sinus. Titik triangulasi iku ditengeri nganggo pathok kang awujud tugu, diwenehi kode miturut keakuratan lan nomer urute. Tugu kuwi kasebut tugu triangulasi magepokan klawan metode kang digunakake. Tugu iki pancen dirasa misterius awit ming wong wong tertemtu kang bisa mangerteni, mligine kang magepokan ing bidang ukur tanah lan  pemetaan. Peta-peta kang kita kenal saiki, wiwitane digawe migunakake formasi tugu triangulasi iki.

Dene pathok kang tinemu ing Gunung  Polo iki, klebu pathok kang digawe ing mangsa kawiwitan pisanan kegiatan, kurang luwih ing tahun 1861 tumeka 1866. Awit angka 77 iku nuduhake angka 1 digit kang ateges digawe ing mangsa awal kegiatan pemathokan.

Patok ing Gunung Polo rasa rasane beda dhewe klawan patok triangulasi liyane. Patok iki senadyan ming cilik, ananging wis dipageri mawa watu giring kang ditata mubeng.

“Watu watu niki njih pun wonten  kawit jaman Londo.” Ujare Mas Sarimin, pawongan kang duweni lemah seka simbahe Mbah Parto Sentono. Patok iki nalika taun Sariin isih bocah, asring ditiliki dening tentara Indonesia. Ananging ngancik taun 1990an, wis ora ana pawongan utawa tentara kang nyaruwe. Bejane, papan iki tetep dijaga lan dipepetri dening Sarimin, nguri nguri tinggalane simbah.

“Pesene simbah mboten angsal diowah owah.”  

Bangsa Indonesia sejatine uga wis duweni peta, ananging cara lan gambarane beda klawan peta Belanda. Peta Ciela salah siji buktine. Peta ciela iku peta kuno kang dinuga digawe ing abad 16 Masehi. Disebut Peta Ciela awit peta iki tinemu lan isih disimpen ing Desa Ciela, Kecamatan Bayongbong, Kabupaten Garut, Jawa Barat.

Saweneh warta kuno kayata ing Sejarah Yuan rikala Dinasti Ming, uga nuduhake menawa menawa Kubilai Khan nate gawa peta sawijining negara komplit sak daftar penduduke sakwise nyerang Kerajaan Singosari. Uga ana kabar seka Fransisco de Varthema nalika nyebrang laut seko Boreno (Kalimantan) tumuju Jawa, bareng klawan mualim asli Nusantara kang gawa peta mawa garis garis arah mata angin.

Malah, paseksene pelaut Postugis kang kawentar yaiku Alfonso d`Albuquerqu, dheweke nate mrangguli sawijining surat lan peta kanti katerangan mawa basa Jawa kang ilang, kerem bareng sak prahune ing Selat Malaka tahun 1511.

Seka fakta fakta ing dhuwur iku, pranyata bangsa kita wis wasis, ora kalah klawan bangsa asing. Emane, peta peta kuno asli bangsa kita iku kala semana digawe dening pawongan pribadi utawa karana perintahe kerajaan. Kerajaan siji lan sijine iku anggone gawe peta ora mesti padha, miturut kepinteran lan tujuane. Mula, ora ana pathokan kang bisa dicekeli.

Gegayutan klawan pathok triangulasi  iki isih akeh tinemu ing wilayah Kabupaten Bantul mligine ana ing pegunungan. Dene kang ana sak pinggir dalan utawa perkampungan, wis padha ilang kependhem, utawa rusak merga perkembangan jaman.

Tugu triangulasi Gunung Polo iki potensial didadekake situs budaya. Karana apa? Sepisan, tugu iki umure wis kliwat 50 tahun, duweni manfaat tumrap ilmu pengetahuan lan kebudayaan.

Kaping pindho, tugu iki duweni nilai historis magepokan klawan Gunung Polo sakiwa tengene. Tangeh lamun wong Londo bisa tekan papan iki tanpa pabiyantune warga desa. Kaping telu, tugu iki beda klawan tugu liyane. Kang bedakake yaiku anane pager watu giring kang dibangun dening Londo. Kaping papat, papane kang dhuwur lan akeh watu watu jembar kaya watu kemlasa, bisa dadi papan kang endah lan kepenak. Bisa dolan sambi sinau sejarah desa lan nyawang bukti tinggalane kang isih wutuh meger meger.